شاید پرتعدادترین سلاح پدافند هوایی کوتاه برد در کشورمان توپ 23 میلیمتری دو لوله معروف ZU-23-2 روسی باشد که سابقه حضور آن در ایران بسیار طولانی است. در دوران جنگ تحمیلی 8 ساله عراق علیه کشورمان، علاوه بر استفاده دو طرف از آن از خطوط مقدم تا اهداف موجود در عمق خاک خود، نیروهای بعثی حتی برای انهدام اهداف سطحی از آن استفاده می‎کردند و رزمندگان اسلام علاوه بر استقرار این سلاح بر روی نفربرها و قایق‎ها با به کار گیری آن روی نفتکش‎ها سعی در دفاع از آنها داشتند.

پس از جنگ تحمیلی و تولید این سلاح که برد آن 2 تا 2.5 کیلومتر می‎رسد در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح علاوه بر استفاده به صورت ثابت، بر روی خودروهای تاکتیکی، کامیون و نفربرها (براق، بی-تی-آر) نیز نصب شده است. در شناورهای نیروهای دریایی نیز نمونه‎های یک و دو لوله از این توپ به کار گرفته شده است.
 

ساخت نمونه تک لوله از این سلاح که به نمونه دریایی معروف شد و نصب آن روی برخی قایق‎های تندرو یکی از زمینه‎های افزایش استفاده از این توپ بود که با به کار گیری فولاد دریایی ضد خوردگی ممکن شده است. این نمونه با هدف کاهش وزن ناشی از حذف یک لوله و متعلقات آن و قابلیت نصب بر روی شناورهای سبک وزن و همچنین ایفای نقشی مانند توپ‎های 20 میلیمتری تک لوله اورلیکن که روی برخی ناوهای نیروی دریایی وجود دارد توسعه داده شد.

در سالهای گذشته علاوه بر مشاهده این سلاح در ترکیب های جدید، ارتقاء‎های متعددی نیز در زمینه سامانه‎های هدفگیری و کنترل آن اجرا شده است. در این گزارش به مرور برخی از این فعالیت‎ها خصوصاً نمونه جدید با نام عاصفه که توسط نیروی زمینی سپاه توسعه داده شده می‎پردازیم.
 

استفاده از دوربین برای هدفگیری و سامانه کنترل از راه دور، به کار گیری الکتروموتور ویا سرووموتور برای ایجاد حرکت در توپ و حذف خدمه یکی از این بهینه‎سازی‎ها است که در تصویر فوق نمایش داده شده. کنترل از راه دور، مشکلات ناشی از بی‎دقتی یا خستگی خدمه در هدفگیری را بر طرف کرده و امکان تغییر سریع در انتخاب هدف را فراهم می‎کند ضمن اینکه محافظت بیشتری نیز از نفرات به عمل می‎آید.

همچنین به کمک چنین سامانه‎هایی امکان استقرار سلاح در نقاط دور از دسترس و کمینگاه ها بدون نیاز به حضور خدمه و برای مدت‎های زیاد است. نمونه‎هایی از این نوع بهسازی نیز روی توپ‎های 23 میلیمتری نصب شده روی نفربرهای زرهی نمایش داده شده است که ضمن مزیت‎های فوق، عامل تحرک را نیز به سامانه اضافه می‎کند. در نتیجه این نفربرها می‎توانند اجرای آتش مؤثرتری در دفاع از نیروهای زمینی داشته باشند.

 

گفتنی است نیروهای عراقی در جریان حمله آمریکا به این کشور تنها با اتکا به سامانه‎های هدفگیری معمولی موجود روی توپ‎های 23 میلیمتری موفق به سرنگونی تعدادی از موشک‎های کروز شدند بنا بر این با اجرای بهسازی‎های فوق، این سلاح کارایی بسیار بیشتری خواهد یافت.

برای روشن‎تر شدن تأثیر این گونه بهسازی‎ها می‎توان به نمونه بهسازی شده توسط روسیه اشاره نمود که شامل افزودن دوربین‎های دید در روز و شب و هوای نامساعد، مسافت‎یاب لیزری و سامانه کنترل و پردازشگر دیجیتال بوده، تنها با یک نفر کاربری شده و احتمال اصابت گلوله در آن از حدود 7% به 30% رسیده است. بنا بر این با توجه به نواخت تیر عملی توپ دو لوله که دستکم 400 گلوله بر دقیقه معادل 6 تا 7 گلوله بر ثانیه است در یک شلیک 5 ثانیه‎ای، توپ معمولی تنها 2 تا 3 گلوله را به هدف زده ولی از توپ بهسازی شده 10 گلوله مرگبار به هدف اصابت خواهد کرد.

نمونه‎ای دیگر از فعالیت‎های انجام شده بر مبنای این نوع توپ در ایران، ساخت سامانه پدافند هوایی کوتاه برد مصباح-1 است. سلاح اصلی این سامانه توپ 8 لوله 23 میلیمتری است که از ترکیب 4 قبضه توپ 2 لوله حاصل شده و برای آشکارسازی و ردیابی هدف از یک رادار سه بعدی و سامانه الکترواپتیکی دارای دوربین‎های دید در روز، دوربین دید در شب یا حرارتی و مسافت‎یاب لیزری استفاده می‎شود. 

سامانه‎های اپتیکی باعث تضمین ادامه کار سامانه در شرایط جنگ الکترونیک و بروز مشکلات برای رادار شده و در هوای نامساعد و دید کم نیز می‎توانند در صورت بهره‎گیری از سامانه فروسرخ به هدفگیری دقیق سلاح کمک کنند.
 

این سامانه با ترکیب خاص سلاح خود سطحی از آتش را به تعداد دستکم 26 تا 27 گلوله بر ثانیه با فرض نرخ آتش 400 گلوله بر دقیقه برای هر واحد دو لوله- تا 66 گلوله بر ثانیه با نواخت تیر نهایی سلاح در برابر هدف قرار می‎دهد که ضمن مزیت ایجاد شده توسط حجم آتش و دشوار نمودن فرار اهداف مانور دهنده، هدفگیری دقیق با رادار و سامانه‎های کمکی به افزایش احتمال اصابت به میزان بسیار بالایی منجر خواهد شد.

در این زمینه باید اشاره کرد بهسازی سامانه پدافند هوایی شیلکای روسی که متشکل از 4 توپ تک لوله 23 میلیمتری و رادار برای هدفگیری است، منجر به افزایش احتمال اصابت از حدود 12% به 60% شده که میزان بسیار قابل توجهی است. در این بهسازی، رادار، سامانه کنترل آتش و پردازشگرها ارتقاء یافتند، در حالی که این قابلیت‎ها در سامانه مصباح-1 از ابتدا قرار داده شده است.

به گزارش مشرق، دو گونه از آخرین بهسازی‎های توپ 23 میلیمتری در ایران شامل بهسازی حرکت توپ «کنترل از راه دور شده» دو لوله و نیز توسعه یک نمونه سه لوله چرخان مشابه طرح گتلینگ است. این نمونه که از آن با نام «عاصفه» یاد می‎شود توانمندی بالایی در هدف قرار دادن اهداف سریع مانند موشک‎های کروز و ایجاد یک لایه دفاع آخر قابل اطمینان دارد.
 

پیش از این در معرفی سلاح اخگر به تاریخچه و قابلیت‎های طرح گتلینگ اشاره کرده بودیم. به طور کلی این سلاح‎ها امکان اجرای شلیک پرحجم را آن هم برای مدت طولانی‎تر نسبت به توپ و تیربارهای تک لوله دارند زیرا اولاً سهم تعداد گلوله شلیک شده از هر لوله در آنها بسیار کمتر از یک سلاح تک لوله برای همان تعداد شلیک است و البته لوله‎های سلاح طرح گتلینگ در حین چرخش مقداری هم خنک می‎شوند. 

در نتیجه بر خلاف توپ و تیربارهای معمولی که از شلیک با نرخ بالا در مدت طولانی به دلیل گرم شدن لوله عاجز هستند این سلاح‎های چند لوله می‎توانند بدون رسیدن به بیشینه حد تحمل حرارت لوله‎ها برای مدت بیشتری با نرخ آتش بالا شلیک کنند.

همچنین سه عمل اصلی بارگذاری گلوله، اجرای آتش و تخلیه پوکه در آنها به طور همزمان در لوله‎های مختلف اجرا می‎شود یعنی در حالی که یکی از لوله‎ها در حال شلیک است، لوله دیگر در حال بارگذاری بوده و لوله دیگری فرایند تخلیه را طی می‎کند. همین قابلیت در یک بازه زمانی مشخص منجر به شلیک تعداد بیشتری گلوله نسبت به سلاح تک لوله‎ای نیز می‎شود زیرا در سلاح تک لوله، سه عمل فوق باید پشت سر هم اجرا شود.

این سلاح‎ها حجم آتش چندین تیربار یا توپ با کالیبر مشابه را یکجا تولید می‎کنند همچنین می‎توانند با بهره‎گیری از قابلیت تغییر نرخ آتش خود و افزایش آن برای درگیر شدن با یک هدف سریع، احتمال اصابت در اولین سری شلیک را افزایش داده یا در مصرف مهمات برای انهدام اهدافی با سرعت کمتر یا اهداف ثابت صرفه جویی کنند.

مقایسه سلاح‎هایی با طرح گتلینگ با سامانه‎ای مانند مصباح-1 از موضوع این گزارش فراتر است اما به طور کلی می‎توان گفت سلاحی مانند عاصفه توانایی تمرکز آتش در یک خط را داشته ولی مصباح-1 با ایجاد یک صفحه آتش سعی در افزایش احتمال انهدام هدف دارد. سلاح‎های طرح گتلینگ در صورت برخورداری از سامانه‎های هدفیابی و هدفگیری کارامد می‎توانند با مصرف مهمات کمتر به انهدام هدف پرداخته و بلافاصله با هدف بعدی درگیر شوند.

بنا بر اطلاعات اعلام شده، توپ سه لوله چرخشی عاصفه می‎تواند با دو نواخت تیر 700 و 900 گلوله بر دقیقه شلیک کند. نزدیک‎ترین نمونه ساخت خارج برای مقایسه با این توپ، نمونه 20 میلیمتری 3 لوله مورد استفاده در بالگرد کبرا است که دارای نرخ آتش 1500 گلوله بر دقیقه است. ممکن است نمونه‎های بعدی عاصفه به نواخت تیر بالاتری دست یابد که در این صورت کارایی آن بیشتر خواهد شد.

به گزارش مشرق، توپ عاصفه قابلیت چرخش 360 درجه در صفحه افقی و بین 15 درجه پائین‎تر از افق تا 45 درجه بالای افق  در صفحه عمودی قابلیت حرکت دارد. احتمالاً این توپ نیز با سامانه‎های کنترل از راه دور به کار گرفته شده و تجهیزات الکترواپتیکی نیز یکی از سامانه‎های تأمین کننده اطلاعات لازم برای درگیری با اهداف است.

همچنین مانند توپ‎های 100 میلیمتری سامانه پدافند هوایی سعیر که به صورت شبکه با هم عمل می‎کنند، توپ‎های عاصفه نیز می‎توانند با شبکه‎سازی برای افزایش حجم آتش و بهره‎گیری از اطلاعات شبکه یکپارچه پدافند هوایی درگیری مؤثری با تعداد بالاتری از اهداف داشته باشند.

بهسازی سامانه‎هایی مانند توپ‎های 23 میلیمتری و حتی به کار گیری ترکیبی موشک‎های دوش پرتاب با آنها باعث افزایش چند برابری قابلیت این سلاح در برابر اهداف مختلف و در تمام ساعات شب و روز و شرایط جوی شده و با برقراری پوشش مناسب آسیب‎پذیری یگان‎های زمینی را در برابر تهاجم هوایی دشمن به میزان محسوسی کمتر می‎کنند.